... Шагаага барык-ла күстен эгелеп белеткенир. Аңаа чоннуң хүндүлээр аъш-чемин «Шагаа чеми» дээш аңгы шыгжап алыр. Күзүн чиш согар үеде иртти азы шыдалдыг кижилер улуг боданы-даа соккаш, үүжелээр: үүргенелиг, чодураалыг чөкпектерни, кадыктарны база-ла тускайлап куткаш, Шагаада бузары-биле шыгжап каар.
Шагаа эрги сан-биле кыштың адак айы төнгенде, частың башкы айының бир чаазында болур. Шагаа чоокшулап келгенде, бир-ийи ай бурунгаар «ыяш календарь» (керткен ыяш — ай ыяжын) кылып алгаш, ооң-биле хонук санаар. Айның каштың хүнүн Айдан билип алыр. Ай долу турда, айның ортаны азы 15-жи дээр, улгадып орар чартыы 8 чаа, бичиилеп орар чартыы 22-ниң хүнү дээш, оон-даа ыңай.
Чаа үнген Ай айның 3 чаазында көстүп келир. Шагаа частың башкы айында чаа үнген Ай көстүп келиринден ийи хонук бурунгаар болур. Кыштың адак айының сөөлгү хүнүн Шагаа бүдүүзү деп адаар. Бүдүүде аалдарда улус дүвүреп-ле үнер.
Ол хүн бүгү-ле «Шагаа чеми» дөгере бустунган, белен турар ужурлуг. Баг кагар мергелер кестинген, ооң шөлүнге өдек төктүнген, шыйыы кылдынган, чуңгулаар, мыңгыртыланыр черлер белен, оюн херекселдери: шыдыраа, даалы, тевек, кажык дөгерези белен болгаш четчир санныг турар. Өг бүрүзүн, аал коданын аштап-ширбиир, артыш, шаанак-биле каастап дериир. Ол бүгү ажылга улуг, аныяк чон дөгере киржир. Хамык чүвени белеткеп алган соонда, орай кежээ тоолдажып, тывызыктажып, кажыктап, чинчи чажыржып эгелээш, барык олура-даа хонар.
Саң салыры
Даң аткан. Частың башкы айының бирги чаазы. Улус дыка эрте хөделип үнер болгаш дүүнгү чымыш уламчылаар. Хүн херели аалдың кодан девискээринге дээй бээри билек, аалдың ишти саң салыр тейже үнгеш, оран-таңдызынга чалбарып, улуг саң салыр. Шаанда аалдар кыштагларны хүн үнер чүкте бедиксимээр тейлиг азы даглыг черлерге тудуп турганы база-ла ужурлуг. Ону тоолдарда «Болчатылыг Бора-Тей» деп адап турар.
Сөөлзүредир улус ону саң салыр тей деп адай берген. Чок болза, анаа-ла Саң-Салыр-даа дээр. Саңны салыры дээрге чоннуң оран-таңдызынга чалбарып, ооң ээзинге өргүл кылыры ол. Саңны салырда баштай чээрген-биле чалбыышталдыр одапкаш, ынаар үс-чагны сүүледир кудуптар. Кывынгыр чемнерге от улам хөгжүүр. Ынчан артышты болгаш өске-даа аъш-чемниң дээжизин отче салыптар. Саңны салып турар үеде тос-карак-биле ак чемниң дээжизин: сүттү, артыш холааан хымырааны чажып чалбарыыр.
Шагаа хүннеринде хам кижини хоор чаңчыл шаандан бээр туруп келген. Дериг-херекселдиг хам кижи чедип келир. Карачал кижилер Шагаада хам кижиниң дериг-херекселин кедип алгаш, бар шаа-биле алганыр турган, карачал кижиниң оон өске хүннерде хам кижиниң тонун, бөргүн кедер болгаш дүңгүрүн база орбазын тудар ужуру чок. Ээлчег езугаар карачал кижилер хамның дериг-херексели-биле «хамнап» дооскан соонда, езулуг хам кижи Шагаага бараалгаткан алгыжын алганыр болгаш ыдыктыг йөрээлин салыр.
Шала чоорту Шагаа хүнүнде ламаларны чалаар езу база тывылган, ол чорук Тывага сарыг шажын кирип келген сөөлүнде кончуг нептерээн.
Алгыш-йөрээлдер, оларның сөстери дөгере-ле дөмей эвес боор. Арбан, суму аайы-биле йөрээл чугаалаар кижилерниң тускай чогаадып алганы-биле база чылдарның аттары, ооң онзагай байдалдары, аал малга, ажы-төлге ачы-хавыяазы, ондактыг уржуктары билдингир болганда, йөрээл болза оран-таңдыга, эрткен болгаш үнген чылга онза сүзүглел болур. Аът чылы биле Хой чылы солушкан Шагааны байырлап турда, аңаа чугаалаан йөрээлди мында допчулап киирдивис:
Өршээ, Хайыракан!
Оран-таңдым,
Одум-көзүм (салган саңым),
Алдын Таңдым,
Көк дээрим,
Ал-бодум, арга чонум
Адын адап, мөгейип чалбарып тур мен.
Чыл солушту,
Чылан бажы союлду.
Ак аъттың чылы
Ажыт кирип эрти.
Ачылыг мал хойнуң
Алдын чылы кирди.
Айым чаазы,
Хүнүм эртези.
Эжен саңым салып алган,
Эки чемим делгеп алган,
Чамбы-дипче чажыым чажып,
Чалбарып, мөгейип туру мен.
Эки чүве бээр турзун.
Багай чүве башка турзун.
Эртип турар эрги чылдың
Эртинезин хайырлаңар…
Чолукшууру
Саң салып, алгыш-йөрээл дыңнаан соонда хамык улус дөгерези харга аңдаштанып, даштыкы хевин уштуп, харга кактаар. Ол болза эрги чылдың хир-чамын, көп-багын арыглап, чаа чылда арыг-чаагай чоруур дээш ынчаары ол чүве-дир.
Шагаага келген бүгү улус ам-на чолукшуп, бараалгажыр, белек-селээн, кадак-дадаазынын солчур. Кижи бүрүзү чолукшуп медилешкеш, чаа чылда каш харлыг апарганын айтыржыр. Оон улай ал-боттуң, мал-маганның хүр-менди кыш ашканын база айтыржыр.
Кайы-бир аныяк кижи аалдың улуг назылыг кижизи-биле чолукшуур дээн болза, сержи кадакты ийи холунуң өрү көрген адыжынга арта каггаш, чолукшуур дээн кижизинге «Амыр-ла!» дээш, ийи холун сунар. Улуг кижи мендизин харыылааш, мендилешкен кижиниң холдарының кырынга база ийи холун салгаш, белекти хүлээп алыр.
Чолукшуурда черле улуг кижи холдарын ыяап-ла аныяк кижиниң холдарының кырын орта салыр. Ол шакта уруг-дарыг, өг-бүле ишти безин ылгал чокка чолукшуур. Черле ынчаш, чолукшулга дыка үр үргүлчүлээр. Саң салган сөөлүнде улус дөгере аалга чедип келир. Ынчан өглерге шайлалга эгелээр. Өг бүрүзү улуг шайлалгага белен боор. Аалдың улузу өг бүрүзүнге кирип шайлаар. Ооң сөөлүнде кожа турар аалдарже база шагаалап чеде бээрлер. Шагаага эң-не хүндүлүг кижи мал кадарчызы болур. Аңаа өг бүрүзүнден кош-кырыны борбак эът-биле эштээш, инчеекке суп бээр. Дараазында оюн-хөг эгелээр. ...
М.С.Байыр-оолдуң «Тывалар» деп номундан алган.