• Бүрүткел

9 ужа 8 төш белек кылдыр, оолдуң талазынданда төрелдеринге бээр боор чүве бе?

0 бадылал

Бистин кудавыс болур деп турар. Ам оолдуң талазында угбалары 9 ужа, 8 төш база белекке негеп турар аан. Ам чүге ындыг хөй деп айтырарымга, авазының биле ачазының улузунга албан бээр силер дээрлер аан. Ындыг база боор чүве бе? Шуут кайгап ор бис.

аноним 29 Май, 14 айтырыг салдынган
Үлежир:

1 Харыы

0 бадылал

Бис бодаарывыска силерниң төрелдериңер-биле дугуржуп алганы (азы негелдери) бооп турар ол ыйнаан. Бо шагда улус канчаар чугаалажып(организастап) аарындан болгаш акша-төгериктен хамааржыр аппарган, ынчалза-даа "Тыва кижиниң үш дою" номдан "Куда" деп үзүндүнү силерге ушта бижип бээрин чөпшээреңер. 

....

Куда

1. Келин кысты, ооң төрелдериниң бажыңындан (аалын-дан) барып алырда, оолдуң төрелдери кудаларын, баш удур дугурушканы ёзугаар орук ортузу эптиг черге (хем, суг кыдыы, арт кыры) уткуп ап, шайладыр. Кезек шайлап, дыштанган соонда, оолдуң аалынче оруун уламчылаар.

2. Оолдуң төрелдери келинни бажыңындан (аалындан) алыр апарган таварылгада, аалга келгеш‚ кудаларының амыр-мендизин айтыргаш, аъш-чемин делгеп, келген херээн чугаалажып, шайлааш, шупту куда байырлалы болур черже чоруптар.

3. Келин кыс куда болур черге чедип келгенде, оолдуң талазындан улуг улузу ону ак кадаан сунуп, алгап-йөрээп тургаш, олурган машиназындан үндүрүп (аъдындан дүжүрүп) алгаш, чадып каан ак энчек кырынга олуртур. Келин кысты ынчаар уткуп, хүлээп алыры дээрге аныяк өг-бүлеге ак орукту, аас-кежикти, бүгүдеге чүгле экини күзээни ол болур. 

4. Куда өгленчип турар уругларның чуртталгазында аас-кежиктиң, өөрүшкүнүң байырлалы болганда, ол хүннү чараш, онзагай, уттундурбас кылдыр эрттирери күзенчиг. Ынчангаш ол хүн эки эртсин дээш чүгле аныяктар эвес, а оларның дөргүл-төрелдери шупту харыысалгалыг болур ужурлуг. Куда эрттирерин организастап турар төрелдериниң аразындан тускай бөлүктү тургузуп, оларның иштинден кол удуртукчу, харыысалгалыг кижини тодарадыр. Ол кижи тус черниң бот-башкарылга органнарының, шагдаа чериниң ажылдакчылары-биле корум-чурумнуң хайгааралын баш удур дугуржуп организастаар.

5. Куда байырлалын чараш утка-шынарлыг эрттирери-биле ХБАБ болгаш культура ажылдакчылары солун сценарийлерни чогаадып белеткээш, чонга тарадыр.

6. Куда көдээ суур черге эртер болза, ийи таланың дугуржулгазы-биле, ёзулалды каас-чараш кылдыр дериттинген культура бажыңынга, ол болдунмас болза, оолдуң ада-иезиниң бажыңының девискээринге-даа эрттирип болур.

7. Куда байырлалын оолдуң талазындан ачазы азы улуг назылыг эр кижи ажыдар ужурлуг, ооң утказы - ада кижиниң харыысалгазының бедиин, ооң өг-бүлениң баштыңы, кол кижи бооп турарын көргүзер.

8. Куда байырлалынга алгыш-йөрээлдер чугаалаары чугула, чүге дээрге аныяк өг-бүлениң амыдыралы йөрээлдерниң чылыг-чымчак сөстеринден эгелээр. Йөрээлдерни куда байырлалының кайы-даа кезээнге, оларның утказын барымдаалап тургаш, ажыглап болур.

9. Келин кысты барып алырда, "күдээниң эрезин көөр" дээн уткалыг оюн-тоглаа үезинде араганы хөйү-биле ажыглаар, ону сыгаар чорукту болдурбас.

10. Чаңчыл ёзугаар, куда эрттирериниң чарыгдалдары колдуунда оолдуң талазынга онаажыр. Ынчалзажок амгы үеде амыдыралдың аайы-биле кудашкыларның чамдык чарыгдалдарны чартыктажып төлежип турар апарганы багай эвес, ону кижилерниң бот-боттарынга хүндүткелдиг,
камныг чоруунуң илерээшкини деп үнелээри частырыг болбас.

11. Куда байырлалын ырак-чооктан келген чонну шылатпазы-биле чарлаттынган шагында эгелээри күзенчиг.

12. Кудаларга салыр ужа-төш оолдуң талазындан ийи, уругнуң талазындан база-ла ийиден көвүдевес болза, эки. Куда-дой-даа болза, мал-маганга кам-хайыра чок болуп, оларны эңдере өлүрүп, кайы-хамаанчок үлээр чорук чиңгине тыва куданың-даа, ниити тыва чаңчылдарга-даа, сарыг шажын өөредиинге-даа таарышпас.

13. Кудаларындан хой ужазы алган улус ону бичии-бичии кылдыр кескеш, келген чонга улээр. Ооң утказы келин кыстың чуртталгазынга шаптараазыннар турбазын дээш база тынын үскен амылыг амытанның үүлезин шупту улус улешкени болур.

14. Куда үезинде келин кыстың эштери болгаш чаңгыс классчыларының кысты "чажырыпкаш"‚ оолдан азы оолдуң улузундан хөй арага-дары, акша-төгерик негээн чараш эвес оюннар ойнаарын соксадыр. Ол ышкаш аныяктарга аңгы стол дерип, оларның арага-дары ижерин, шимээргээрин болдурбазы чугула.

15. Куданың эгезинде өг-бүле тудуп турар аныяктарның ийилээ оожум хөгжүм аялгазынга үдеттирип алгаш, вальстап танцылаары байырлалга тускай утка-хөөннү киирер.

16. Куда үезинде белектерни чүгле өг-бүле тудуп турар аныяктарга бээр‚ оларның төрелдериниң аразынга белектер солчуру албан эвес.

17. Куда үезинде уругнуң, оолдуң талаларындан ангылажып алгаш, акша чыыры шын эвес. Чаа тургустунуп турар аныяк өг-бүлеге дуза кылдыр кирген акша-хөреңгини чангыс черге мөөңнеп чыыр, куда соонда ооң ниити сан-түңүн чарлаары өгленишкен аныяктарның күзел-чөпшээрелинден хамааржыр.

18. Ийи тала кайызы-даа чепшээрежир болза, уругнуң улузунуң кылыры "харыы" азы "удур куданы" аңгылавайн, аъш-чемин каттыштырып, келген улус-чонга делгеп салып болур.

19. Сөс ап, йөрээл, байыр чедириишкинин чугаалаан кижи бүрүзүнүң чыылган чонну албан дашка көдүреринче чалаары шын эвес.

20. Оолдуң ада-иези, төрелдери келин кыстың иезинге тускай белек тудар. Шаанда бо чанчылды "Иезиниң аа сүдүн эгидери" деп адап турган болгаш колдуунда саап ижер инек бээр турган. Ооң утказы - ие кижиниң төлүн азыраар дээш үндүрген күжүн үнелеп көргени, иеге хүндүткел болур.

21. Кудага чалаткан аалчылар, дөргүл-төрел чанар дээш чоруп турда, оларга арага-дарылыг хап-сава тутсуру шын эвес.

Келин шайы ижери.

    Куда эрткен соонда, өгленишкен оол, кыс тускай өг-бүлениң ээлери, ада-иезиниң, төрелдериниң база бүгү ниитилелдиң мурнунга харыысалгалыг улуг кижилер кылдыр санадыр. Ынчангаш шаанда тыва улус куда болган хүннүң эртенинде ада-иези, улуг өгбелери, чоок
улузу аныяктарның өөнге барып, келин шайын ижип, келин алгаар ёзулалды эрттирер чораан. Ооң утказы - аразында улам чоок билчип таныжары. Амгы үеде келин кыстың-даа, күдээ оолдуң-даа кудага чыылган хөй чоннуң шимээн-даажынга келген улузу-биле чугаалажып, таны-
жып, сактып ап безин четтикпейн баары чажыт эвес. Ынчангаш куда болган хүннүң даартазында келин кыс оолдуң ада-иезиниң бажыңынга от-чаяакчыга ак чемин сөңнеп мөгеери база оолдуң чоок төрелдеринге ак шайын кудуп, хүндүткелдиң ёзулалдарын кылырын катап база чанчылчыдар болза эки.

...

admin 30 Май, 14 харыылаттынган
12 дугаар чуулге хамаарыштыр: Уругну дилеп келген кудалар 2 ужаны, тошту салыр апаары чоптуг. А уругнун ада- иези ужа, тошту салбас.

21 дугаар чуулге: Ижер, чиирин шайлаашкын уезинде салган болганда, чанарда хап-сава алыры албан эвес.

Кирип моорлаңар!

Айтырыгларыңар салбышаан,
Бар айтырыгларга харыылавышаан,
Бот-боттарывыска дузалажыылы!!!

...