Төөгү материалдарындан алгаш көөрге, "Тыва чон" деп этнос азы тыва улус 17-18 вектерде аңгы-аңгы түрк дылдыг аймактардан (ондарлар, кыргыстар, делегтер, саттар ...) чангыс аймак тыва чон бооп, 19 вектиң бирги чартыынга чедир тыва чон кылдыр тургустунган болуп турар. Ол үеге чедир Тываның девискээринге янзы-бүрү күрүнелер, чоннар чурттап чорааннар: скифтер, гуннар, сяньби аймактар, турк, уйгур, кыргыс каганаттары , оон моол, кыдат күрүнелерниң эжелелинге дээш. Ортаакы вектерде Тываның девискээринге аймактар турк бижиктиг чорааннар, ону амгы эртем дылында "орхоно-енисейская письменность" дээр бис. Ол бижик даш көжээлерде камгалаттынып арткан болуп турар эрте-бурунгу бижик-тир. 1921 чылда Тыва Арат Республика - бистин баштайгы күрүневис ол-дур. Тыва чон апаргаш, эн баштайгы күрүнени тургузуп алганывыс аан. Баштайгы тыва бижиивис 1930 чылда латинчиткен алфавитке, Тыва Чазактын даргазы Сат Чурмит-Тажы турда, Поппе деп эртемденниң авторлааны-биле тывылган. Ол бижиивистиң тыптырынга Сат Чурмит-Тажының ролю улуг. Ол ССРЭ-ден эртемденнерни чалааш, Эртем комитедин тургускаш, 1930 чылдың июльда баштайгы тыва бижиивисти бадылаан болуп турар.
Чечекмаа Байкара