1. Кандыг-даа кижи бо орандан чарлып чоруптарга ооң адын ыыткыр адавайн ойзу адаар болгаш кончуг оожум дөргүл-төрелдеринге дамчыдар.
2. Чоок улузу чыылгаш чок болган кижиниң чаңгыс катап ажыдар "Алдын-Сава" судурун чоок кавыда турар дуган хүрээниң лама-башкызындан хадак тудуп, хүндүткел-биле орнукшударын болгаш үндүрер үе-шагын, хүнүн, чүгүн, шывар шывыының өнүн, дээр дегбес улузун база аңаа хамаарышкан ёзулалдарны дилеп айтырар. "Алдын-Сава" судурун катап ажыдары хоруглуг.Чижээ: Эрлик-Хаанның эжиин катап ажытпазы-биле дөмей.
3. Чок болган кижиниң орнукшудар хүнү билдингенде, ооң мага-бодунга кедирер идик-хевин кедиргеш, шывыын шывар.
Бир-ле болза чүгле шывыг пөзү-биле мага-бодун чөргеп ораап каар.
4. Кавайынга чыттырарда бажының адаанга калбак шайны хадак-биле ораагаш сыртандырып салыр.
Шай салырының ужуру чер ээзинге болгаш чевег-хөөр ээзинге чок болган мага-ботту хора чокка эки хулээп аары-биле хүндүткел дилег демдек.
5. Чок болган кижиниң мага-бодун салыр өгге азы бажыңга дааш-шимээн үндүрбейн бажыңны арыглап шеверлээш, айдызап артыжааш чок болган мага-ботту чалап чыттырар. Ооң бажының үстүнге Будда бурган башкыны чалааш, чанынга ширээни салгаш, кырынга дагыл өргүлдени кылып тудар. Дагылдар өргүүрде айтырган лама башкызындан айтырар.
Чок болган кижиниң чанынга соктаан далганга саржаг, чигир, ары-чигири, ак ааржы, ак үстү нугуп холааш хува аякка салыр. Чуруун салгаш мурнунга чуланы кыпсыр. Ол ышкаш артыш, шаанак, кужуну* кыпсыр.
Салып болбас чүүлдер эът аймаа, салаттар, согуна, чеснок холаан аъш чемнер болгаш арага-дары, таакпы салыры шуут хоруглуг.
6. Чок болган мага-бот чанынга улуг улус олурган үезинде "ом-мани пад ме хум" деп таринаны үзүткел чок номчуп олурар.
Эзирик улус чок болган мага-бот чанынга туруп болбас!!!
7. Чок болган мага-ботту човадып аай-дедир октап, артап, дорамчылап, база ыыткыр кускуннап, кышкырып ыглап болбас. Чанынга таакпылар оваалап, аъш-чем чип, чугаа-соот кылып болбас.
Катап төрүттүнеринге улуг моондак апаар.
8. Чок болган мага-бот чанынга лама-башкыларга йөрээлин үндүрер хүнүнге чедир болдунар шаа-биле номчудар.
Үндурер үезиниң бертинде бир шак бурунгаар лама-башкыларга чевег-хөөрже үндүрер ёзулалын албан номчудар. Мага-бодунуң чанынга номчутса улуг дузалыг болур.
9. Орнукшудар черин тодараткаш, чок болган кижиниң мага-бодунуң чыдар черин чер ээзинден дилээр "Са-Лан" ёзулалын лама-башкыларны чалааш дилеп кылдырар.
10. Чевегже үндүрерде үдээр дөргүл-төрел, эш-өөрү чүгле эр улус боорда 18 назы хардан өрү болуру чугула. Херээжен улус назы-хары дөгүй берген болза ажырбас. Үндүрер улус арага шуут ижип болбас.
11. Чевегге чок болган кижиниң мортуунуң** кыры арыг турар болгаш кайы хамаан чок чүүлдер салбас (веноктар). Маанайын тургускаш беш аңгы өннүг кадакты шарып чалаар. Мортуу арыг болган тудум төрүттүнер ораны шак-ла ындыг арыг болур.
Аъш-чем, арага-дары, таакпы салбас ол ышкаш чевегге чемненип, арагалап болбас.
Орнукшуткаш хая көрүнмейн дораан аалче чоруп тараар.
Чевегниң кырынга салыр "Цакса" салырын болгаш кандыг чүүл тургузарын лама-башкыдан ыяп айтырар. Цакса-ыдыктыг субурганнарның азы буддаларның овур-хевирин дүрзүлеп каан малгаштан кылган ыдыктаан хевир. Соңгу назынын углап бээр дээш буддаларның чаларап кээр ыдыктыг чүүлү.
12. Шагның аайы-биле отче (крематорийге) чалаптар чүүлдү дөргүл-торелдери лама-башкылардан айтыргаш, кандыг хевирлиг хүлүн чалаарын айтырып алыр. Чок болган кижиниң күзели-биле, төрелдерниң дилээ-биле колдадыр.
13. Чевег-хөөрден келген улус өгже кирерде тос аржаан-биле чунар, артыжаныр болгаш оон соон дарый "Нолсан", "Тибсан" дээр хөөр бужарындан арыглаар судурну номчудуп алыр.
14. Сөөлгү дойун дөргүл-төрел чоок улустары кандыг-даа арага-дары чокка аъш-чемин четтирип, алгап-йөрээп каар.
Сөөгүн туткан, чевээн каскан улуска өөрүп четтиргениң илередип холун актап каар.
Амылыг амытанның тынын үзүп мал-маган соп, өзеп болбас. Эът чугула херек апарза садыг-делгүүрден*** чалап алыр. Ында ол чорукка ажыглаар дээн эът эвези билдингир. Бир амылыг амызындан чарлырга өске амытан амызын үзери улуг хүрүм болур.
15. Ажыг-шүжүгнү үлежип чок болган кижиниң аалынга баарда хойнунга ийи кадак ап алгаш шаа-биле акша-көпеегин азы шай, конфет чигирин бир кадааның кырынга сунар. Бир кадаан чок болган кижинин мага-бодунуң кырынга узун дургаар чада салып каар (венок орнунга). Таакпыны аай-дедир солчуру албан эвес. Шагда болза думчук таакпызы турган ам ол чүүл чогу-биле ол чаңчыл читкен.
Мунгарап ыглаары чок болган кижиниң сүнезинин салбайн турары дег болур. Ынчангаш ыглап, муңгарап, арагалап, хол салдынып болбас. "Кижи бүрүзү төрүттүнгеш оон чок болур"- деп бодап чорза эки.
16. Хонуун эрттирери чиге чеди дугаар болгаш чиге дөрттен тос дугаар хонуунда йөрээп эрттирер.
Көрүнчүктү шып дуглаар, радио-телевизорга хөглүг дамчыдылгалар көрбезин кызыдар. Сүнезини будалбайн оруун тып алзын дээш.
Чок болган хүнүнден эгелээш 49 хонуунга чедир арагалаашкын, ыры-шоор, оюн-хөглээшкин кылыры хоруглуг.
17. Чок болган кижиге чүгле судур-ном йөрээлдер дузалаар болганы-биле 7-14-21-28-35-42-49 хонуктарында йөрээл-номчулгазын кылдырар. Чулазын 49 хонуунга чедир албан кыпсыр. Хүрээге лама-башкы бүрүзүнге чок болган кижиниң адын бижээш ол (49 хүнүнде) бүдүн хүннүн тургузунда "мани" номчуурун дилээр. Болдунар болза "Пхова намшей" номун (сунезинин арыг оранче чорудар ном), ону кылып, номчуп чоруур башкыга дааткалды кылдырар. Эки оранга төрүттүнзүн дээш.
18. 49 хонуунуң соонда бир чылдаан, үш чылдаанын болгаш "төрелдер хүнүн" эрттирип чевег хөөрже барып болбас. Чүге дизе 49 хонук дургузунда катап төрүттүнер иезинче чок болган кижиниң сүнезини чаларай бээр. Ынчангаш оон адын адап сүнезинин дедир кыйгырып болбас. Ол ышкаш чевег чаартыр, арыглаар, аштаар анаа барып ыглаар сыктаар чанчылдарны шуут чорудуп болбас. Түңнели багай болур болгаш хамчыктыг аарыгларны тывырылдырар база кижи төрелгеттенниң назыны кыскалаар чылдагааннарны дойулдуруп турары ол.
Озалдаан, четтикпээн улустуң эң эки кылып каар чүүлү чуланы кыпсып хүрээге йөрээлди номчудуп каары.
Чок болган кижиниң улузунга барып арага-дары кудуп ол кажыыдалга таварышкан улустуң хей-адын, сүлдезин кудуладып болбас болгаш оларны катап катап муңгаралче чыгап углап болбас.
Үениң аайы-биле арагадан өске иштики-сагыш сеткилдиң, материалдыг хевирниң дузазын чедирип кагза буян болур.
Чаш кижи бүрлү бээр болза ооң чылдагааннарын көрүп, анаа-ла чок болган болза шаанда дег хаяа баарынга азы чаш улус орнукшудар черге ораагаш базырып каар, а бир эвес аарааш чок болган болза эмчилер-биле сүмелешкеш отче чалаптары эң эки болур. Ооң-биле ол бичии өле-шараның ёзулалы төнген.
Йөрээл номну, катап төл доктаадыр судурну дораан номчутса чугула.
Улуг кижи ажааганы дег эрттирип болбас.
Чаш улус чалап турар черни айтырып алгаш, иштики херектер ямызынга азы шагдаага медээни ыяп чедирер.
Кижи бүрүзүнүң үүлези аңгы-аңгы болганы-биле өске чүүлдерин лама-башкыдан айтырар.
Кижи бооп төрүттүнери дыка берге, ынчангаш ону үнелеп шын чуртаар. Буянныг үүлени кылып багай нүгүл-бачыт кылбайн чорза, буяны, улуг назыны узун болур. Ом сарва мангалам.
Үнелиг кижи чуртталгазының үш улуг дойунуң бирээзи сөөлгү дой ёзулалын эн кысказы-биле тайылбырлап бижидивис.
Үндезини: http://bit.ly/1ENIa6y