• Бүрүткел

Келин кижини айтырбаан шаанда, чаш уруунуң дойун эртирбес боор чүве бе?

0 бадылал

Келин кижини айтырбаан шаанда чаш уруунуң дойун эртирбес боор чүве бе? Кым билир? Шын тыва ёзу-биле кандыг боорул? Айтып бериңерем?

ТУВИНСКИЕ откровения в стиле ПОДСЛУШАНО бөлүүнден айтырыг

аалчы талазындан 10 Март, 14 айтырыг салдынган
Үлежир:

1 Харыы

0 бадылал
Ол айтырыгның харыызын улуг улустан айтырар болза эки боор.

Бодум таламдан чүгле "Тыва улустуң үш дойу" деп номдан "ЧАШ УРУГНУҢ ТӨРҮТТҮНГЕНДЕ БАЗА

3 ХАРЛЫЫНДА ЭРТТИРЕР ДОЮ" деп эгени маңаа парлап кайн.

I.

ЧАШ УРУГНУҢ ТӨРҮТТҮНГЕНДЕ БАЗА

3 ХАРЛЫЫНДА ЭРТТИРЕР ДОЮ

 

 

1. Төрүттүнген чаш уругнуң дою

 

Тыва кижиниң аажы-чаңы төрүмелинден-не төлзүрек,

ижинниг ава божуур деп барганда, ону чоок кижилери

кичээнгейлиг карактап, кадыының байдалын айтырып,

сагыш човап, үргүлчү омак-сергек болуп, багай чүүлдерни

сеткилинге чоок албайн, бүгү бодалын келир уеде төрүт-

түнер төлү кадык-шыырак болурунче угландырарын

кузеп, сеткилин чугаалажыр.

Төрүттүнген чаш уруг элээн доругуп, оон иези быжы-

гып келген соонда, уруг дою деп ёзулалдың бирги чадазын

эрттирер.

Уруг дою - төрүттүнген төлүнге бараалгаткан, өг-бу-

лениң кежигүннерин болгаш чоок кижилерин хаара тудуп,

өөрүшкүнү илереткен өг-бүлеге эрттирер байырлал болур.

Олчазы чүү болганын улус кончуг сонуургаар. Ынчангаш,

ол байырлалга чыглып келген кижилерниң аразынга,

төрүттүнген чаш уругга ат тыпсыры-биле "Ат адаар" деп

мөөрей хевирлиг ёзулалды эрттирер турган. Кижи бүрүзү

бодунуң адаар дээн адын адап бээрге, чаш төлдүн ада-

иези хөй аттар аразындан бир атты шилип алыр. Чаш

уругга ат тывыскан кижи, ол хүнден эгелеп, ол уруг

өгленип-баштангыже чедир, онзагай харыысалгалыг

болур. Азы, чок болза, ада-иези боттарының, баш бурун-

гаар шилип алган адын чыглып келген чонунга таныш-

тырып, оларның чүүлдүгзүнгенин азы чөшпээрелин

чедип алыр турган.

Амгы үеде шажын-чүдүлгениң сайзырааны-биле,

төрүттүнген чаш уругнуң ада-иези дуган-хүрээге барып,

лама-башкылардан сүме айтырып, ат чалап алыры чаңчыл

болуп бар чыдар.

Оол уругга бир янзы йөрээл болгаш тускай ат бээр.

Чаш уруг төрүттүнерге ооң келир үеде чуртталгазы

эки, каң кадык, аас-кежиктиг болзун дээш, алгыш-йөрээл

күүседир. Ол йөрээлдерни оол уругнуң азы кыс уругнуң

төрүттүнгениниң аайы-биле, улуг назылыг чоок кижилери

кылыр турган.

 

Оол уруг төрүттүнген болза, эң улуг назылыг чоок

төрели болур эр кижи йөрээл салыр:

 

Пар ыяш баглааштыг болзун!

Бажын саваан аъттыг болзун!

Ал-боду сөөккүр болзун,

Давып-самнап өзер болзун!

Дөр сыңмас төрелдиг болзун,

Дөргүн сыңмас бода малдыг болзун!

Өдек сыңмас шээр малдыг болзун,

Ойнап-хөглээр өөрлүг болзун!

Каңгай эзер олуттуг болзун,

Кара киш кежи бөрттүг болзун!

Эвилең чаңныг үрен болзун,

Экер эр бооп чурттаар болзун!

Улуг кижи көрүп каанда,

Орук чайлап хүндүлээр болзун!

Уруг чашты көрүп каанда,

Бажын чыттап чассыдар болзун!

 

/Сотпа Ойлуевич сактып алганган, 1901-1976 чылдарда

чурттап чораан. 1973 чылдың, август 3 чаазында дыңнап

бижээн. Чөөн-Хемчик кожуун Хөндергей сумузу/.

 

Оол уруг төрүттүнерге, бурун өгбелер ол чаш амытан

кадык-шыырак, чазык-чаагай болгаш биче сеткилдиг

кижи болурун алгап-йөрээп каарын бо алгыш көргүзүп

турар.

 

Кыс уруг төрүттүнерге, бир янзы уткалыг мындыг

хевирлиг йөрээлди эң улуг назылыг, чоок төрели болур

херээжен кижи салыр:

 

Үнер хүндүс үнген-дир сен,

Кыс бооп төрүттүнген-дир сен!

Ус-куш дег шевер болзун,

Улуг назын назылаар болзун!

Анай, хураган кодан сыңмас болзун,

Акы, дуңмазы өг сыңмас болзун!

Оду-көзү өшпес болзун,

Оюн оя чурттаар болзун!

Каттыраңнаан чаңныг болзун,

Каас-коя хептиг болзун!

Чассыг-хоюг үннүг болзун,

Саяк аъттыг кадын болзун!

 

/Донгак Барыкаан Хуралбайевна  сактып алганган, 1898-

1975 чылдарда чурттап чораан. 1973 чылдын август 5 чаа-

зында дыңнап бижээн. Чөөн-Хемчик кожуун. Хөндергей суур/.

 

Кыс бооп төрүттүнген төл чараш, эвилең болгаш кээр-

гээчел болзун дээн күзел бо йөрээлдиң утказы бооп турар.

Допчулап чугаалаарга, тыва кырганнар бодунуң

ыдыктыг чагыын чаш уруг кавайда чыдырда-ла, йөрээл

дамчыштыр берип каар чаңчылдыг турган.

Уруг доюнга холбаштыр мындыг бир чүүлдү билип

алыры чугула. Тыва ёзуда каң-кадык болгаш угаан са-

рыылдыг кандыг-даа кижи төл чок кырып өлбес, чер

кырынга изин истээр төлүн арттырар ужурлуг. Чамдык

таварылгаларда, төлзүрээн өг-бүле уруг дилеп аар, амгы

үеде бичии уруглар бажыңындан хоойлу ёзугаар азырап

алыр.

Хөй чылдарда төл чок чурттаан өг-бүле, чаш уруг

азырап алган таварылгада, уруг дилеп азы алга-

нынга амырап, уруг доюн эрттирип болур. Уруг азырап

алганынга бараалгаткан дой, уруг төрүттүнгенинге бараал-

гаткан дой-биле бир дөмей.

Уруг доюн эрттирип турда, аъш-чем элбек болгаш

ёзулалды эки шынарлыг, чараш кылдыр эрттирер. Хөй

арага-дары ажыглаары база эзирик турары хоруглуг. Чүге

дээрге, чаш уругнуң доюн канчаар эрттиргенинден ооң

келир үеде канчаар амыдырап-чурттаары дорт хамаа-

рылгалыг.

Тыва кижиге төлдүг болуру эң улуг аас-кежик, ын-

чангаш уруг дою өг-бүлеге өөрүшкүлүг байырлал болур.

 

Уруг дою - төрүттүнген төлүнге тураскааткан,

өг-бүлениң кежигүннерин болгаш чоок кижилерин хаара

тудуп, өөрүшкүнү илереткен өг-бүлеге эрттирер

байырлал.

Тываларның үш дою деп номну долузу-биле сонургаар болзуңарза бадылап онал-саналыңар бижиптиңер.
bodal 10 Март, 14 харыылаттынган
bodal 11 Март, 14 этинген

Кирип моорлаңар!

Айтырыгларыңар салбышаан,
Бар айтырыгларга харыылавышаан,
Бот-боттарывыска дузалажыылы!!!

...