Келдирлээр чорук чугаа органнарының чедир сайзыравааны, тодаргайлаарга, «невроз» деп сагыш-сеткилдиң нерв аарыгларының уржуу деп санап турар. Келдирлээри — чугаалаарының эң-не аар четпестериниң бирээзи. Ону дораан-на эдери болдунмас. Келдир кижи чугаа үезинде анаа-ла доктаай бээр, чамдыкта сөстерни катаптап келдирлей бээр. Эртемденнерниң тайылбырлап турары-биле алырга, чугаалаарының кайы-бир органнарының, эринниң, дылдың, таалайның шыңганнары чугаа үезинде курлу бээри болур.
Келдирлээри үш хевирлиг болур. Келдирлээшкинниң чиик хевири. Сөстерде үннерни катаптай бээри: а-а-а-авай, м-м-м-машина дээн чижектиг.
Келдирлээшкинниң аар хевири сөстүң эгезинге азы ортузунга элээн үзүктелиишкин болу бээри: ур…лар, ба…ыннар болгаш оон-даа өске.
Холушкак хевири дээрге үннерни катаптаары биле чугаалаарының үзүктелири катчы бээри. Аарыгның бо хевиринге келдирлээр кижи чугааланып шыдавайн баргаш, тепсенип, холун чаңгып азы кандыг-ла-бир шимчээшкинни кыла кааптар.
Келдирлээр чоруктуң тыптып келир чылдагааны болза коргуушкун, килеңнээшкин, баш кемдээн таварылгада, шын эвес чугааны өттүнери. Уругларның чугаазын хынап тургаш, кижи келдирлээр чорук угун салгаан деп түңнелди үндүрүп болур. Ынчалза-даа бо түңнел чедир шынзыттынмаан дээрзин демдеглеп кагза, артык эвес.
Уругларның келдирлээр чоруунуң база бир чылдагааны — өг-бүлеге шын эвес кижизидилгениң уржуу. Чижээлээрге, уругларны каржы кижизидери азы эмин эрттир чассыг кылдыр чугаалажып өстүрери. Бичии кижиниң сөс курлавыры эвээш, бодалын чедир илередип шыдавазындан база келдирлей берип болур дээрзин психиатр эмчи, эртемден И.А.Сикорский «Келдирлээшкин» деп номунда бижээн.
Келдирлээр кижилер эге класстарга өөренип тургаш, чугаазын улуг-ла херекке алыксавас. А кажан назыны улгады бээрге, келдирлээр кижи чугааланырындан ыядыр, өске кижилер оларны шоодуп, чугаазын кочулай бээринден сестип, харын-даа коргуп, келдирлээр чоруун ханыладып, хоочурай бээринге чедирип турар. Келдирлээр кижилер эш-өөрүнден ала-чайгаар-ла хоорук, хөй-ниити черлеринче барыксавас, хагдынчак апаарын амыдыралдан эскерип болур.
Келдирлээр чорук чугаалаар органнарның шоолуг сайзыравааны болганда, ону эдип ап болур арга бар. Ынчангаш келдирлээшкинни кижи бүрүзү чайладып, ыядыр чоруктан уштунар болза, шын, тода чугаалаарын чедип ап болур. Келдирлээшкинни эдер тускай эртемниглерни логопедтер дээр. Школа назыны четпээн келдирлээр уруглар-биле үе-шаанда ажылды чорутканының түңнелинде оларның 70 хуузу чугаазын эдип, экижидип ап турар. Уругнуң назы-хары улгаткан тудум, келдирлээрин эдери нарын болур. Чүге дээрге оларда келдирлээри хоочураан. Келдирлээр чамдык кижилерниң келдирин эдери берге болуп турарының чылдагааннары: бирээде, олар боттары келдирин херекке албайн, эттине бээринге бүзүревези; ийиде, оларның амыдыралында моондактар; үште, келдирлээшкинни чайладырынга шын эвес аргаларны ажыглап турары. Келдирлээшкинни чайладырынга бүзүревишаан, эртенги бөдүүн сула шимчээшкиннерни кылыры эргежок чугула. Эртенги сула шимчээшкиннер нерв системазын быжыглаарынга, хандамырын сайзырадырынга дузалаар. Кол чүүл – аарыгны ажып эртип алырда, бодунуң күжүнге, тура-соруунга бүзүрел, идегел. Шупту чүве кижиниң бодундан хамааржыр дээрзин айтып кагза, артык эвес.
Келдир эдер талазы-биле ажылды кыска хуусаада эвес, а элээн үр үеде чорудар. Келдир эдерде, баштай бөдүүн хевирлерден эгелээш, эң-не нарын хевирлерге чедир кичээлдерни чорудар. Келдирни эдип турар үеде кичээлдерни үзүп болбас, долу курсту эртери албан. Логопедтерниң ажылының кол сорулгазы — хостуг болгаш анаа чугаалаар кылдыр бичии уругларны өөредири, чаңчыктырары.
Келдирлээр чорукту эдип алырынга логопедтиг ритмика — чугааның аянын шын болдурарының кичээлдерин эрттирери чугула. Ол ажылдың кичээлдерин чорударда, тускай хөгжүм башкылары-биле сырый ажылдап, хөгжүм аялгазының үдээшкини-биле ырлажып болур. Хөгжүм аайы-биле чугааладыр, ырладыр мергежилгелер, кичээлдер, оюннар келдирлээр чорукту эдеринге улуг идигни берип турар.
Долбан ОНДАР, Кара-Чыраа школазының логопед башкызы.
Шын № 73 2013 чылдың июнь 27
Үндезини: http://bit.ly/1y3bNLi